Në mëngjesin e 24 shkurtit, Instituti Ukrainas i Kujtesës Kombëtare u dërgoi një letër partnerëve të tij, duke informuar për agresionin rus dhe fillimin e luftimeve. Ai përmbante gjithashtu deklaratën e mëposhtme: “Ne dëshirojmë të theksojmë edhe një herë se lufta e sotme midis Federatës Ruse dhe Ukrainës është bërë e mundur në një shkallë të gjerë, sepse krimet e regjimit totalitar komunist sovjetik nuk janë dënuar siç duhet nga komuniteti botëror. Kjo shihet qartë në fjalët dhe veprimet e presidentit të Federatës Ruse”.
Natyrisht, sa vijon nuk mund të vërtetohet rreptësisht, por shumë argumente mbështesin një vizion të tillë të rrënjëve të kësaj lufte. Më e rëndësishmja, Rusia do të dukej ndryshe sot po të ishte bërë kjo. Fatkeqësisht, procesi i dekomunistizimit i nisur nga Boris Yeltsin u prish shpejt. Partia komuniste, pavarësisht nga humbja e aseteve, u rilind shpejt. Ndryshe nga shpresat e Vladimir Bukovsky, dokumentet që konfirmojnë krimet sovjetike që ai mori nga arkivat sekrete nuk u bënë bazë për një “Nurnberg të dytë”.
Një llogaritje e tillë me siguri do të kishte lejuar shoqërinë ruse të bazohej në vlera të vërteta demokratike. Dënimi i gënjeshtrave, diktaturës dhe krimeve do të nënkuptonte promovimin e së vërtetës, demokracisë dhe drejtësisë, do të bënte të mundur ndërtimin e një shoqërie civile. Këtë e pa edhe qeveria aktuale. Dhjetë vjet më parë Këshilli për Zhvillimin e Shoqërisë Civile dhe të Drejtave të Njeriut (ekziston një e tillë!) nën presidentin e atëhershëm Dmitry Medvedev përgatiti një dokument që pranonte se ballafaqimi me të kaluarën është një kusht i domosdoshëm për modernizimin e Rusisë: “Përvoja historike tregon se një modernizim mund të të jetë i suksesshëm vetëm nëse elitat dhe e gjithë shoqëria janë të bashkuar në një sens të përbashkët të përgjegjësisë qytetare ndaj historisë. Dhe kjo ndjenjë, ndjenja e udhëheqjes së përgjegjshme të vendit, nuk mund të ringjallet nga ana tjetër duke fshehur, jo nga bota e jashtme, por nga vetja, të vërtetën për atë që kombi ynë ka bërë me veten në shekullin e 20-të. Fshehja e së vërtetës për të kaluarën na heq mundësinë e respektit të kombit tonë, pa të cilin nuk mund të krijojmë bazën për një patriotizëm të vërtetë, që nga ana tjetër do të thotë se modernizimi mbetet një dëshirë e largët”. Programi i përgatitur do të zbatohej nga kryeministri i atëhershëm Vladimir Putin.
Në një Rusi të dekomunizuar, KGB-ja do të shpërbëhej dhe jo vetëm do të riemërohej. Mundësia që një kolonel i organizatës së turpëruar të udhëheqë kombin nuk do të ishte e madhe.
Megjithatë, kjo nuk ka të bëjë vetëm me Rusinë. Pavarësisht nga përpjekjet (rrallë) më shumë ose (zakonisht) më pak të suksesshme për t’u marrë me të kaluarën në vende të veçanta, përvoja e komunizmit nuk u trajtua në një mënyrë të përgjithshme. Një Nurnberg i ri nuk u organizua, nuk e organizuam ne, as në dimension ligjor dhe as simbolik. Instrumentet ekzistuese të së drejtës ndërkombëtare nuk u përdorën, më e rëndësishmja rregulli i juridiksionit universal, çdo shtet mund të ndjekë penalisht krimet kundër njerëzimit ose gjenocidin.
Kur “Libri i Zi i Komunizmit” u botua 25 vjet më parë, shumë qarqe intelektuale i kanë hedhur poshtë gjetjet e tij. Parlamentit Evropian iu desh një dekadë për të shtuar fjalën “komunizëm” pranë “stalinizmit” në dënimin e sistemeve totalitare në rezolutat e tij të përvjetorit. Në Shtëpinë e Historisë Evropiane në Bruksel, seksioni kushtuar totalitarizmit ende përmban vetëm të mëparshmen. Apeli për ndjekjen penale të krimeve komuniste që Bukovsky publikoi (së bashku me prof. Renato Cristin) pak para se të vdiste, u nënshkrua vetëm nga disa dhjetëra intelektualë perëndimorë dhe një grusht politikanësh.
Njohja publike e krimeve komuniste dhe denoncimi i sistemit nuk do të ishte vetëm një akt drejtësie për viktimat. Mund të jetë naive, por besoj se nëse komunizmi do të shihej në mënyrë të barabartë me nazizmin, Perëndimi do të ishte më i kujdesshëm ndaj një ish-agjenti të KGB-së që drejtonte Rusinë. Megjithatë, më e rëndësishmja, nuk do të injorohej fakti që baza e të kuptuarit të mentalitetit dhe natyrës së Putinit qëndron në të kaluarën e tij sovjetike dhe të shërbimit të sigurisë. Ndërkohë, hapja e arkivave në Evropën Qendrore-Lindore (duke përfshirë në veçanti ato ukrainase) ishte vetëm një rrugë e re e kërkimit historik dhe një burim i ri skandalesh mediatike. Procesi nuk u pa si një shans për të fituar njohuri që na lejojnë të kuptojmë regjimin e Putinit dhe të kundërshtojmë aspiratat e tij agresive.
Mungesa e një vlerësimi të duhur të komunizmit dhe kuptimi i rëndësisë të së kaluarës çoi në injorimin e shenjave paralajmëruese. Më të rëndësishmet ishin persekutimi i historianëve të pavarur rusë, rehabilitimi efektiv i Stalinit dhe së fundi, por jo më pak e rëndësishme, një fushatë afatgjatë e dezinformimit historik. Kjo e fundit u drejtua kryesisht kundër Ukrainës, por edhe Polonisë dhe vendeve baltike, e në kohët e fundit edhe ndaj Republikës Çeke dhe disa vendeve perëndimore. Angazhimi personal i Putinit në tre vitet e fundit, artikuj, paraqitje publike, u injorua. Në rastin më të mirë, këto deklarata u trajtuan si provë e një obsesioni të padëmshëm me të kaluarën, dhe jo një shenjë e agresionit në të ardhmen. Vetëm apeli i çmendur i diktatorit nga 21 shkurti i bëri të gjithë të kuptojnë se historia ka rëndësi.
Sidoqoftë, duhet të kujtojmë se nuk është vetëm një çështje e Rusisë së Putinit. Dënimi i komunizmit do të vinte gjithashtu në konsideratë marrëdhëniet me Republikën Popullore të Kinës, në të cilën krimet e Maos dhe pasardhësve të tij janë rritur jashtëzakonisht. Më shumë se gjysma e të gjitha viktimave të komunizmit ishin kinezë. Për më tepër, nuk është vetëm në të kaluarën, shkatërrimi i identitetit të Tibetit, gjenocidi ujgur dhe persekutimi i grupeve fetare dhe disa disidentëve të mbetur janë në vazhdim e sipër. Dhe duket se askush nuk shqetësohet për këtë, pasi e gjithë bota mori pjesë në Olimpiadën e Pekinit. Pasi të na hapen sytë ndaj natyrës së vërtetë të Rusisë, a do të ndodhë e njëjta gjë me Kinën? A jemi gati jo vetëm për çmime më të larta të naftës, por edhe për të hequr dorë nga prodhimi i lirë kinez? Apo një smartphone më i lirë do të thotë më shumë për t’u përdorur sesa liria, e vërteta dhe drejtësia?
Unë ndaj bindjen e miqve të mi ukrainas se mungesa e llogarisë së komunizmit është një nga arsyet e luftës aktuale. Ata e përfundonin letrën e tyre me “Kjo punë nuk është bërë ende pas fitores së botës së qytetëruar ndaj agresorit!”. Është paradoksale faktin që e kam të vështirë të ndaj optimizmin që mbush ato fjalë të shkruara në Kievin e bombarduar.
Łukasz KAMIŃSKI
Historian, punonjës i Universitetit të Wrocław, Poloni . Në vitet 2011-2016 ai ka qenë kryetar i Institutit të Kujtesës Kombëtare. Themelues dhe president i Institutit Paweł Włodkowic, një qendër kërkimore dhe arsimore e specializuar në çështjet që lidhen me trashëgiminë e sistemeve totalitare dhe diktaturave. Në 2017-2021, president i Platformës së Kujtesës dhe Ndërgjegjes Evropiane, një organizatë jofitimprurëse e dedikuar për shpërndarjen e njohurive për totalitarizmin.
